Phin. Sữa đặc. Vỉa hè. Phải chăng đó là tất cả những gì chúng ta nói về văn hóa cà phê Việt Nam?
Khi nói về văn hóa uống cà phê Việt Nam, hình ảnh đầu tiên hiện lên trong tâm trí nhiều người là chiếc phin nhôm nhỏ giọt chậm rãi bên vỉa hè, hay ly cà phê sữa đá đậm đặc, ngọt lịm. Nhưng liệu “di sản” cà phê của chúng ta có chỉ dừng lại ở đó? Trong bối cảnh thế giới đang “phẳng dần”, những ly “specialty” V60, Chemex đang len lỏi vào thói quen thưởng thức, đâu mới là bản sắc thật sự của văn hóa cà phê Việt?
Cội nguồn lịch sử: Dòng chảy trăm năm định hình một di sản
Văn hóa uống cà phê Việt Nam không tự nhiên sinh ra. Nó là kết quả của một hành trình lịch sử kéo dài gần hai thế kỷ. Khi người Pháp mang cây cà phê đến Việt Nam vào năm 1857, họ có lẽ không tưởng tượng được rằng mình đang gieo một “hạt mầm văn hóa” có sức sống mãnh liệt đến vậy.
Ban đầu, cà phê là thức uống xa xỉ của giới thượng lưu, được thưởng thức theo kiểu “café au lait” (cà phê sữa tươi) kiểu Pháp. Nhưng rất nhanh chóng, hạt cà phê đã thoát ra khỏi ranh giới của những biệt thự và khách sạn sang trọng, “bén rễ” vào đời sống bình dân.
Yếu tố quyết định cho sự bùng nổ này chính là cây cà phê Robusta. Khác với Arabica, Robusta cực kỳ phù hợp với thổ nhưỡng và khí hậu Việt Nam. Nó mang lại sản lượng cao, kháng sâu bệnh tốt, và quan trọng nhất, một hương vị “chuẩn gu” người Việt: đậm đà, mạnh mẽ, hàm lượng caffeine cao, và một vị đắng rõ rệt. Chính đặc tính của hạt Robusta đã khai sinh ra cách rang và cách pha độc đáo của người Việt. Đây chính là viên gạch nền móng cho văn hóa uống cà phê Việt Nam truyền thống.
Phin nhôm và triết lý ”sống chậm”: Bản sắc cà phê Việt
Nếu nước Ý có Espresso, thì Việt Nam tự hào có Phin. Chiếc phin nhôm nhỏ bé không chỉ là một dụng cụ pha chế; nó là biểu tượng, là tinh thần của văn hóa cà phê Việt Nam.
Trong một thế giới với guồng quay ngày một nhanh, nơi mọi thứ đều phải “tức thì”, chiếc phin nhôm buộc chúng ta phải dừng lại. Nó là một sự đối lập thú vị với văn hóa “grab-and-go” (mua mang đi).
Đặt chiếc phin lên ly, châm một chút nước sôi để “ủ”, và rồi kiên nhẫn quan sát. Từng giọt, từng giọt cà phê đen nhánh, đặc quánh chậm rãi rơi xuống. Khoảng thời gian chờ đợi 5-7 phút đó không phải là thời gian “chết”. Đó là khoảnh khắc của sự chiêm nghiệm, của việc bắt đầu một câu chuyện với bạn bè, của việc đọc nốt trang sách, hay đơn giản là ngắm nhìn đường phố. Chiếc phin dạy chúng ta về sự kiên nhẫn, và thành quả luôn xứng đáng: một ly cà phê cô đọng, mạnh mẽ, đủ sức đánh thức mọi giác quan.
Chính triết lý “sống chậm” này đã khai sinh ra không gian “quán cóc”, “cà phê vỉa hè” – một phiên bản “signature” chỉ có ở riêng mảnh đất hình chữ S. Người ta không đến quán chỉ để uống cà phê, người ta đến để kết nối, để trò chuyện, để thuộc về một cộng đồng, thuộc về một bản sắc. Đó là vẻ đẹp cốt lõi của văn hóa uống cà phê Việt Nam.
Cà phê đặc sản – nhịp giao thoa trong văn hoá cà phê Việt
Tưởng chừng đã an vị trong chiếc phin quen thuộc, văn hóa uống cà phê Việt Nam lại một lần nữa chuyển mình mạnh mẽ trong hơn một thập kỷ qua. Không phải là sự thay thế, mà là một chương mới đầy thú vị – khi “cà phê đặc sản” (Specialty coffee) bước vào, thổi làn gió mới vào thói quen thưởng thức của người Việt. Mang theo tinh thần của làn sóng cà phê thứ ba (Third wave coffee), nơi con người bắt đầu quan tâm đến câu chuyện của từng hạt cà, từ vùng đất sinh ra đến hương vị cuối cùng trong tách cà phê.
Thế hệ người tiêu dùng mới, đặc biệt là giới trẻ, không còn thỏa mãn với gu “đậm, đắng, sánh” truyền thống. Họ bắt đầu tò mò: “Hạt cà phê này có vị gì khác ngoài vị đắng?”, “Tại sao cà phê lại có thể có vị chua thanh, thơm mùi thảo mộc..?”. Sự tò mò ấy đã mở ra một thế giới hoàn toàn khác – nơi cà phê không chỉ là thức uống, mà là câu chuyện của đất, của người và của câu chuyện văn hóa.
Cùng với sự trỗi dậy của phong trào này, Arabica bắt đầu có chỗ đứng trong lòng người Việt. Bên cạnh Robusta – niềm tự hào của vùng đất đỏ bazan – những vùng trồng như Cầu Đất (Đà Lạt) hay Chiềng Ban (Sơn La) đang hồi sinh với những mẻ Arabica đầy tinh tế, sáng vị và giàu tầng hương. Song song đó, các phương pháp pha chế mới như V60, Chemex hay Aeropress xuất hiện, cho phép người pha kiểm soát từng giọt nước, từng độ nhiệt, để tôn vinh trọn vẹn bản thể của hạt cà phê.
Người thợ rang trong làn sóng cà phê thứ ba cũng thay đổi. Họ không còn “rang cho đậm” mà “rang để lắng nghe”. Mỗi mẻ rang là một cuộc đối thoại – giữa con người và thiên nhiên, giữa kỹ thuật và cảm xúc. Những xưởng rang nhỏ, tâm huyết như ILOTA ra đời từ chính tinh thần đó: chúng tôi tìm cách để hạt cà phê được cất lên tiếng nói riêng của vùng đất đã nuôi dưỡng nó.
Đây chính là tinh thần của Làn sóng cà phê thứ ba, một phong trào toàn cầu tôn vinh chất lượng, nguồn gốc và hương vị nguyên bản của hạt cà phê. Để hiểu rõ hơn về làn sóng này, hãy nhấn vào đây: [Làn sóng cà phê thứ ba là gì? Khác gì với Cà phê Đặc sản?]
Từ làn sóng cà phê mới ấy, người Việt không chỉ thay đổi cách pha hay cách rang, mà còn học cách nghe lại tiếng nói của từng vùng đất trong ly cà phê mình uống mỗi ngày.
Bản đồ hương vị hình chữ S: Khi cà phê là câu chuyện của vùng miền
Cà phê Đặc sản có thể làm mới cách thưởng thức, nhưng “cái hồn” của cà phê Việt vẫn nằm trong sự khác biệt của từng vùng miền.
Văn hóa uống cà phê Việt Nam không phải là một khối đồng nhất. Nó biến hóa sinh động qua từng vùng miền, phản ánh chính xác khẩu vị và tính cách của con người nơi đó. Nơi từng vùng đất, từng giọng nói, từng nhịp sống in dấu trong ly cà phê. Từ cái se se lạnh của Hà Nội, đến sự sôi động của Sài Gòn hay nắng gió của Tây Nguyên – mỗi nơi lại có một gu riêng, một cách uống riêng, như cách người Việt kể câu chuyện về mình qua hương vị của mỗi tách cà.
Hà Nội: Sự tinh tế và sáng tạo vang danh
Người Hà Nội uống cà phê với một sự tinh tế và có phần hoài cổ. Gu cà phê Hà Nội truyền thống thường phải “đậm”, phải “đã”. Một ly “nâu nóng” nơi góc phố cổ không chỉ là cà phê pha với sữa đặc – đó là hơi ấm buổi sớm, là chút dịu dàng trong cái lạnh mùa đông. Mùi cà phê hòa trong hơi lạnh, chậm rãi lan tỏa cùng tiếng muỗng khuấy ly thủy tinh. Ở đó, người ta không chỉ uống cà phê – mà còn “nhâm nhi” ký ức.
Và rồi cũng phải nói về cà phê trứng – một sáng tạo độc đáo của người dân nơi đây. Khi sữa tươi khan hiếm, người ta đánh bông lòng đỏ trứng với sữa đặc, đường và cà phê, tạo nên lớp kem vàng óng, béo ngậy như ánh nắng trong ly. Cà phê trứng không chỉ là thức uống, mà là một biểu tượng của sự khéo léo, của tinh thần biết biến khó thành đẹp, của người Hà Nội thanh lịch mà sáng tạo.
Sài Gòn: Cà phê của năng lượng và tự do
Ngược vào Sài Gòn, gu thưởng thức lại có phần phóng khoáng và ngọt ngào hơn. Một ly sữa đá – ngọt ngào, mát lạnh, chan hòa sữa đặc và đá đập nhuyễn đầy ắp là thức uống giải nhiệt hoàn hảo cho khí hậu phương Nam – chính là biểu tượng của của trung tâm kinh tế sôi động. Nó mang cái vị sôi nổi, tươi trẻ, dứt khoát và phóng khoáng như những nhịp sống không bao giờ ngủ.
Và đâu đó giữa các con hẻm cũ kỹ, vẫn còn cà phê vợt (cà phê kho/ cà phê bít tất) – một nét hoài niệm của người Sài Gòn gốc Hoa. Cà phê được ủ trong chiếc vợt vải, giữ nóng liên tục trong siêu đất, cho ra ly cà phê thơm nồng, béo nhẹ, mang hương khói và thời gian. Mỗi ngụm là một chuyến trở về, về với những quán nhỏ ven chợ, về với nhịp sống xưa cũ mà ấm áp.
Tây Nguyên: Hương vị của đất, nắng và gió
Còn ở Tây Nguyên – thủ phủ cà phê của cả nước, cà phê không còn là thức uống, mà là linh hồn của đất và trời. Người dân Buôn Ma Thuột thường uống cà phê đen nguyên chất, không đường, không sữa. Họ muốn cảm nhận trọn vẹn vị đắng đậm, hương gắt nồng của Robusta – thứ hạt đã thấm nắng, thấm gió, thấm cả cái hồn cao nguyên. Trong cái đắng đó, có vị của đất đỏ bazan, của sự lao động cần mẫn, của niềm tự hào lặng lẽ.
Mỗi vùng, mỗi ly cà phê – đều mang một cá tính riêng, phản chiếu con người nơi đó. Hà Nội – tinh tế và sâu lắng. Sài Gòn – sôi nổi và cởi mở. Tây Nguyên – mộc mạc và chân thành. Và khi những hương vị ấy hòa vào nhau, chúng tạo nên một bức tranh sống động về văn hóa cà phê Việt Nam: đa sắc và đậm hồn Việt.
Quy trình rang “May đo” của ILOTA
Đứng trước sự giao thoa giữa giá trị truyền thống và làn sóng đổi mới, ILOTA không chỉ rang cà phê – chúng tôi muốn kể lại câu chuyện về hạt, về đất, về con người làm nên những hương vị ấy và cuối cùng là kể lại câu chuyện của nó bằng hương, bằng vị, và bằng niềm tự hào rất Việt.
Với ILOTA, mỗi hạt cà phê đều mang một hương vị riêng, vì vậy mỗi một mẻ rang cũng đều được chăm chút và “may đo” một profile riêng để làm nổi bật lên những nốt hương đặc trưng nhất. Bằng hệ thống máy rang cao cấp, ILOTA áp dụng công nghệ rang khí nóng (Hot-air), cho phép kiểm soát chính xác từng thông số về nhiệt độ và thời gian. Nhờ vậy, những mẻ rang từ ILOTA luôn có độ chín đều đồng nhất, giúp ly cà phê luôn có chất lượng ổn định.
Kết luận
Văn hóa uống cà phê Việt Nam là một di sản phong phú, được dệt nên từ lịch sử trăm năm, từ chiếc phin nhôm mộc mạc, từ khẩu vị đa dạng của ba miền, và giờ đây, là sự tinh tế của Làn sóng cà phê thứ ba, Cà phê Đặc sản…
Nó không nằm yên trong bảo tàng, mà đang “sống” mỗi ngày trên vỉa hè, trong những quán nhỏ, và cả trong những xưởng rang hiện đại. Dù bạn chọn một ly sữa đá truyền thống hay một ly V60 rang sáng, bạn đều đang là một phần của dòng chảy văn hóa đầy tự hào này.
Bạn muốn tự mình trải nghiệm sự phong phú và tinh tế của văn hóa uống cà phê Việt Nam?
Khám phá bộ sưu tập [Cà phê Đặc sản] của ILOTA, nơi mỗi sản phẩm đều được rang “may đo” theo đúng tinh thần của Làn sóng cà phê thứ ba để tôn vinh trọn vẹn hương vị nguyên bản.
XƯỞNG RANG “MAY ĐO” ILOTA Coffee & Tea
ĐỊA CHỈ: Biệt thự 3, ngõ 2A Chế Lan Viên, phường Đông Ngạc, Hà Nội.
ZALO: 0989 099 033 (Mr Thắng)
WEBSITE: ilota.vn
FACEBOOK: ILOTA Coffee and Tea