Khủng hoảng giá cà phê: Khi cà phê bị dùng làm củi đốt

Khi 78 triệu bao cà phê hóa thành tro bụi – Sự thật về cuộc khủng hoảng giá cà phê lớn nhất lịch sử nhân loại

Hãy tưởng tượng bạn đang đứng tại cảng Santos (Brazil) vào năm 1931. Không khí nồng nặc mùi cà phê cháy khét lẹt. Nhưng đó không phải mùi thơm của những mẻ rang thượng hạng chuẩn bị xuất khẩu, mà là mùi của 78 triệu bao cà phê đang bị thiêu hủy. Tại sao một quốc gia lại đốt bỏ tài sản quý giá nhất của mình để đun nồi hơi tàu hỏa thay vì bán nó?

Dưới tác động của cuộc Đại Suy Thoái (The Great Depression) bắt đầu từ năm 1929, thị trường hàng hóa toàn cầu sụp đổ. Brazil, thủ phủ cà phê của thế giới, rơi vào cuộc khủng hoảng thừa tồi tệ nhất lịch sử. Giá cà phê rớt thảm hại đến mức thấp hơn cả chi phí khai thác than đá.

Để cứu vãn giá cả, chính phủ đã ra một quyết định đau đớn: Tiêu hủy nguồn cung. Hàng tấn cà phê bị đổ xuống biển, hàng triệu bao bị chất đống trên các cánh đồng để đốt, và ám ảnh nhất là hình ảnh những đầu máy xe lửa chạy bằng… hạt cà phê. Đó là một bài học đắt giá của nhân loại về sự tàn nhẫn của quy luật cung cầu và sự mong manh của nền kinh tế nông nghiệp.

Hiểu được lịch sử đầy biến động này, đội ngũ ILOTA không bao giờ cho phép mình hời hợt với nguyên liệu. Với chúng tôi, hạt cà phê ngày nay là một di sản. Khi thưởng thức một tách cà phê ngon, chúng ta không chỉ nếm hương vị, mà đang nếm cả sự kiên cường của một ngành nông nghiệp đã từng đi qua “cửa tử”.

Bối cảnh lịch sử: Trước cơn bão Đại suy thoái 1929

Hiệp ước Taubaté (1906): Khởi nguồn của bi kịch

Để hiểu rõ tại sao Brazil lại tự tin thao túng thị trường, ta phải quay lại năm 1906 với Hiệp ước Taubaté huyền thoại. Tại đây, thống đốc các bang trồng cà phê lớn nhất (São Paulo, Minas Gerais và Rio de Janeiro) đã bắt tay nhau để thiết lập mức giá sàn tối thiểu. Họ tin rằng cà phê là nhu cầu thiết yếu không thể thay thế (inelastic demand), nên dù giá cao thế nào, thế giới vẫn phải mua.

Sự ngạo mạn này đã thành công rực rỡ trong ngắn hạn, đem lại sự thịnh vượng giả tạo cho Brazil suốt 2 thập kỷ, nhưng đồng thời cũng gieo mầm cho sự sụp đổ dây chuyền khi nguồn vốn vay từ Anh và Mỹ bị cắt đứt.

Để tìm hiểu rõ hơn về Hiệp ước Taubaté và chân dung người đứng sau thao túng toàn bộ thị trường cà phê lúc bấy giờ, hãy đọc tại: [Hermann Sielcken và vụ thao túng giá cà phê lớn nhất lịch sử]

Sự thống trị độc quyền và ảo vọng “Valorization”

Vào những năm đầu thế kỷ 20, Brazil nắm giữ vị thế độc tôn (monopoly) khi kiểm soát tới 80% sản lượng cà phê thế giới. Để tối đa hóa lợi nhuận, chính phủ đã áp dụng chính sách can thiệp thị trường mang tên “Valorization”.

Bản chất của chính sách này là thao túng cung cầu: Chính phủ dùng vốn vay ngoại tệ để mua lại toàn bộ cà phê dư thừa, ngăn không cho giá giảm khi được mùa. Tuy nhiên, chính sự can thiệp này đã làm méo mó thị trường. Mức giá cao nhân tạo đã gửi đi tín hiệu sai lệch, khuyến khích nông dân mở rộng diện tích canh tác vô tội vạ. Hàng tỷ cây cà phê mới được trồng xuống, trong khi nhu cầu thực tế không tăng tương ứng. Brazil đã tự tay thổi phồng một “bong bóng kinh tế” khổng lồ, chờ chực phát nổ khi nguồn vốn vay bị tắc nghẽn.

Chính trị “Cà phê sữa”: Khi hạt cà phê điều khiển ghế Tổng thống

Để hiểu tại sao Brazil lại lún sâu vào khủng hoảng này, ta phải nhìn vào cấu trúc quyền lực kỳ lạ của nền Cộng hòa Cũ (Old Republic 1889-1930). Thời kỳ này được gọi là kỷ nguyên của chính sách “Café com Leite” (Cà phê pha sữa). Đây là sự liên minh thống trị giữa hai bang giàu có nhất: São Paulo (trung tâm cà phê) và Minas Gerais (trung tâm chăn nuôi bò sữa).

Giới tài phiệt cà phê (Paulistas) nắm giữ quyền lực tối thượng, luân phiên đưa người của mình lên ghế Tổng thống. Chính vì vậy, các chính sách quốc gia – bao gồm cả việc vay nợ nước ngoài để tích trữ cà phê – thực chất chỉ để phục vụ lợi ích nhóm của các “Barões do Café” (Nam tước Cà phê). Khi thị trường sụp đổ, nó không chỉ là khủng hoảng kinh tế, mà là dấu chấm hết cho một đế chế chính trị kéo dài 40 năm.

Hiệu ứng cánh bướm từ Phố Wall và sự vỡ trận

Cú sốc xảy ra vào ngày 29/10/1929, khi thị trường chứng khoán Mỹ sụp đổ (Sự kiện Đại Suy Thoái). Tác động của nó đến Brazil là ngay lập tức và chí mạng:

1. Cắt đứt dòng vốn: Các ngân hàng quốc tế ngừng cho Brazil vay tiền. Chính phủ mất khả năng tài chính để tiếp tục mua cà phê dư thừa từ nông dân.

2. Sụt giảm cầu: Sức mua tại Mỹ và Châu Âu đóng băng, khiến lượng hàng tồn kho vốn đã cao nay càng trở nên khổng lồ.

Hệ quả là chính sách Valorization sụp đổ hoàn toàn. Thị trường chuyển từ trạng thái “được bảo hộ” sang trạng thái “hoảng loạn bán tháo”. Lịch sử giá cà phê ghi nhận mức sụt giảm kỷ lục: từ 22,5 cents/pound năm 1929 rơi thẳng đứng xuống 8 cents/pound năm 1931. Sự bốc hơi hơn 60% giá trị này không chỉ làm phá sản các chủ đồn điền mà còn làm rung chuyển toàn bộ cấu trúc kinh tế – xã hội của Brazil thời bấy giờ.

Đốt cà phê Brazil: Giải pháp tuyệt vọng của thời đại

NCC và quyết định “Bàn tay sắt”

Khi cơ chế thị trường tự do hoàn toàn tê liệt, Brazil buộc phải can thiệp bằng biện pháp hành chính cực đoan. Tổng thống Getúlio Vargas đã thành lập Hội đồng Cà phê Quốc gia (NCC) nhằm kiểm soát cơn khủng hoảng thừa. NCC đứng trước bài toán sinh tử: Nếu tung lượng hàng tồn kho ra bán, giá sẽ về 0. Nếu tiếp tục lưu kho, chi phí bến bãi sẽ làm ngân khố quốc gia khánh kiệt. Lựa chọn duy nhất còn lại là tiêu hủy. Đây là minh chứng đau thương cho sự sụp đổ của mô hình kinh tế dựa đơn độc vào một mặt hàng nông sản.

Quy mô của sự hủy diệt (1931-1944)

Chiến dịch tiêu hủy kéo dài 14 năm đã xóa sổ 78,2 triệu bao cà phê (loại 60kg). Quy đổi ra năng suất, đây là thành quả lao động của hàng triệu nông dân trong nhiều năm ròng rã, đủ sức cung ứng cho nhu cầu toàn cầu trong 3 năm liên tiếp.

Quy trình tiêu hủy được thực hiện triệt để và tàn nhẫn:

• Thủy thiêu (Dumping at sea): Cà phê bị ném xuống Đại Tây Dương. Tuy nhiên, lớp vỏ hạt phân hủy đã giết chết hệ sinh thái biển và gây ô nhiễm trầm trọng cho các thành phố cảng, khiến phương án này bị hủy bỏ sớm.

• Hỏa thiêu (Incineration): Đây là phương án chính. Cà phê được trộn với hắc ín (tar) để dễ cháy và đốt thành những đống khổng lồ.

• Nhiên liệu hóa: Một phần lớn cà phê được sung công để làm nhiên liệu đốt cho các đầu máy xe lửa và nhà máy công nghiệp thay thế than đá nhập khẩu đắt đỏ.

Sự vỡ mộng của “Miền đất hứa”

Cuộc khủng hoảng 1930 không chỉ đốt cháy hạt cà phê, mà còn thiêu rụi giấc mơ đổi đời của hàng triệu người nhập cư. Trước đó, để phục vụ các đồn điền khổng lồ (Fazendas), Brazil đã mở cửa đón làn sóng lao động khổng lồ từ Ý, Nhật Bản, Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha. Khi các ông chủ đồn điền phá sản và không thể trả lương, hàng trăm nghìn lao động nhập cư bị bỏ rơi.

Không còn đường lui, họ ồ ạt di cư từ nông thôn lên các thành phố lớn như São Paulo để tìm đường sống. Chính làn sóng di cư cưỡng bức này đã vô tình thúc đẩy quá trình đô thị hóa, biến São Paulo từ một trung tâm giao dịch nông sản thành siêu đô thị công nghiệp sầm uất nhất Nam Bán cầu sau này.

Di chứng để lại: Một nhân chứng lịch sử từng ghi lại trong nhật ký: “Cả thung lũng chìm trong làn khói đặc quánh. Mùi thơm quyến rũ của cà phê rang xay giờ đây biến thành mùi khét lẹt đến ngạt thở. Đó là mùi của sự tuyệt vọng.” Sự kiện này đã vĩnh viễn thay đổi tư duy của Brazil, buộc họ phải đa dạng hóa nền kinh tế thay vì đặt cược tất cả vào hạt cà phê.

Cú hích vĩ đại: Công nghiệp hóa thay thế nhập khẩu (ISI)

Trong cái rủi tột cùng lại nhen nhóm một cái may lịch sử. Trước năm 1930, Brazil giàu có nhưng lạc hậu, họ bán cà phê để nhập khẩu mọi thứ, từ cái kim đến đầu máy xe lửa. Khi giá cà phê chạm đáy và không còn ngoại tệ để nhập khẩu hàng hóa, Brazil bị dồn vào chân tường: Họ buộc phải tự sản xuất.

Chính quyền Getúlio Vargas đã tận dụng nguồn vốn nhàn rỗi (trước đây chỉ đổ vào trồng cà phê) để chuyển sang đầu tư nhà máy, xí nghiệp. Tro bụi của cà phê năm 1930 chính là nền móng để Brazil chuyển mình từ một quốc gia thuần nông nghiệp sang nền kinh tế công nghiệp hàng đầu Mỹ Latinh sau này.

Góc nhìn Khoa học & Kinh tế: Tại sao giá cà phê lại biến động cực đoan?

Nghịch lý của Cung – Cầu: Độ co giãn thấp và “Độ trễ” chết người

Tại ILOTA, chúng tôi nhìn nhận lịch sử không chỉ là những con số, mà là sự vận hành của các quy luật kinh tế. Sự sụp đổ năm 1930 là ví dụ kinh điển cho hai khái niệm cốt lõi:

• Độ co giãn của cầu theo giá rất thấp (Price Inelasticity of Demand): Cà phê là một thói quen, không phải một nhu cầu vô hạn. Ngay cả khi giá cà phê giảm đi một nửa, cơ thể con người cũng không thể tiêu thụ gấp đôi lượng caffeine mỗi ngày. Điều này có nghĩa là: Giảm giá sâu không kích cầu đủ mạnh để giải quyết hàng tồn kho.

• Độ trễ của nguồn cung (Supply Lag): Đây là “kẻ sát nhân” thầm lặng. Một cây cà phê mất 3-5 năm để bắt đầu cho thu hoạch. Khi giá cà phê thế giới tăng cao, nông dân ồ ạt trồng mới. Nhưng 4 năm sau, khi hàng loạt cây cùng ra quả, thị trường có thể đã bão hòa. Sự “lệch pha” này (hay còn gọi là mô hình Kinh tế Mạng nhện – Cobweb Theorem) khiến nông dân luôn chạy theo sau thị trường, tạo ra những chu kỳ “boom – bust” (bùng nổ – sụp đổ) lặp đi lặp lại.

Lối thoát duy nhất: Từ “Hàng hóa đại chúng” đến “Đặc sản”

Bài học xương máu từ Đại Suy Thoái là: Chạy đua về Sản lượng (Quantity) trong một thị trường bão hòa là con đường dẫn đến diệt vong. Vào thập niên 1930, thế giới chỉ đếm số lượng bao (bags), không ai quan tâm hương vị bên trong.

Ngày nay, để thoát khỏi “lưỡi hái” của thị trường hàng hóa phái sinh (C-Market) – nơi giá cả trồi sụt thất thường – chúng ta buộc phải định nghĩa lại cuộc chơi bằng Chất lượng (Quality). Đó là lý do ngành Specialty Coffee (Cà phê đặc sản) ra đời. Sự khác biệt đến từ khoa học sơ chế và nghệ thuật kiểm soát hương vị:

• Đừng chỉ bán hạt cà phê, hãy bán trải nghiệm hương vị.

• Việc làm chủ các phương pháp sơ chế như Full Wash (Sơ chế ướt) để tạo độ sạch, Natural (Sơ chế khô) để tăng hương trái cây, hay Honey để cân bằng vị ngọt là chìa khóa sống còn.

Bạn muốn hiểu sâu hơn về “vũ khí” này? Hãy tham khảo bài viết chuyên sâu của ILOTA về [Sự khác biệt giữa Sơ chế Full Wash, Honey và Natural] để nắm vững kiến thức kiến tạo giá trị.

Tư duy hàng hóa (Commodity) vs Tư duy Đặc sản (Specialty)

Để giúp bạn hình dung rõ hơn sự khác biệt giữa cách làm cũ (dẫn đến khủng hoảng) và cách làm mới của ILOTA, hãy xem bảng so sánh dưới đây:

Sự chuyển dịch tư duy từ số lượng sang chất lượng là chìa khóa để ngành cà phê phát triển bền vững.

Những biến động hiện đại: Bóng ma quá khứ và Thách thức mới

Từ “Sương giá đen” đến Hiểm họa Khí hậu toàn cầu

Dù ngọn lửa đốt 78 triệu bao cà phê năm nào đã tắt, nhưng sự mong manh của chuỗi cung ứng toàn cầu chưa bao giờ chấm dứt. Lịch sử đã chứng minh điều này qua sự kiện “Black Frost” (Sương giá đen) ngày 17/7/1975. Chỉ trong một đêm, băng giá đã quét sạch toàn bộ vành đai cà phê Paraná của Brazil, giết chết hàng trăm triệu cây. Hậu quả là giá cà phê thế giới tăng vọt 300% ngay lập tức, chuyển trạng thái thị trường từ “khủng hoảng thừa” sang “khủng hoảng thiếu” trầm trọng.

Ngày nay, chúng ta đối mặt với một kẻ thù nguy hiểm hơn và khó lường hơn: Biến đổi khí hậu. Không còn là những sự kiện đơn lẻ, thời tiết cực đoan đang trở thành “bình thường mới”. Hạn hán kéo dài tại Tây Nguyên (Việt Nam) hay sương giá bất chợt tại Minas Gerais (Brazil) đều là những cánh bướm vỗ cánh gây ra bão tố trên sàn giao dịch London và New York. Biểu đồ giá cà phê hiện đại không còn tuân theo chu kỳ mùa vụ, mà nhảy múa theo bản tin thời tiết hàng ngày.

Khi El Niño và La Niña trở thành “nhà cái”

Dưới góc độ khí tượng nông nghiệp, cây cà phê (đặc biệt là Arabica) cực kỳ nhạy cảm với biên độ nhiệt.

• El Niño (Pha nóng): Gây hạn hán nghiêm trọng tại Đông Nam Á (trong đó có Việt Nam – vựa Robusta), làm hạt bị teo nhỏ, giảm năng suất và tăng tỷ lệ hạt lỗi (defect).

• La Niña (Pha lạnh): Gây mưa lớn kéo dài tại Nam Mỹ (Brazil, Colombia), tạo điều kiện cho nấm bệnh CLR (Bệnh rỉ sắt) bùng phát và gây khó khăn cho quá trình phơi sấy tự nhiên. Sự luân phiên khắc nghiệt của hai hiện tượng này khiến biểu đồ giá cà phê hiện đại không còn tuân theo chu kỳ mùa vụ 2 năm/lần như trước, mà biến động theo từng bản tin dự báo thời tiết hàng tuần (Weather Market).

Chiến lược sinh tồn: Đa dạng hóa và Tối ưu biên lợi nhuận

Trong bối cảnh “bão giá” thường trực, tư duy kinh doanh cũ kỹ là con đường ngắn nhất dẫn đến phá sản.

• Đừng bỏ trứng vào một giỏ: Sự phụ thuộc 100% vào một vùng nguyên liệu là rủi ro tử huyệt. Hãy đa dạng hóa nguồn cung (Việt Nam, Ethiopia, Nam Mỹ…) để khi một nơi gặp sự cố, bạn vẫn có phương án thay thế.

• Làm chủ bài toán tài chính (COGS): Tại ILOTA, chúng tôi luôn cảnh báo đối tác: Doanh thu là phù du, Lợi nhuận gộp mới là chân lý. Bạn phải hiểu sâu về Cost of Goods Sold (Giá vốn hàng bán). Kiểm soát định lượng (gram/shot) và tỉ lệ hao hụt (waste rate) phải chính xác đến từng con số.

Để làm chủ bài toán tài chính và tối ưu lợi nhuận cho quán của bạn, hãy đọc tại: [Giải mã Food Cost cà phê: 3 sai lầm khiến quán của bạn “làm không thấy lời”]

• Chất lượng là “hầm trú ẩn”: Khi giá nguyên liệu đầu vào tăng, ai sẽ chết trước? Chính là những người bán cà phê giá rẻ với biên lợi nhuận mỏng manh. Khách hàng phân khúc cao cấp (Specialty) ít nhạy cảm về giá hơn nhưng cực kỳ khắt khe về chất lượng. Nếu bạn sở hữu một sản phẩm xuất sắc, bạn có quyền định giá cao để bảo vệ biên lợi nhuận của mình trước sóng gió thị trường.

Khi hạt cà phê được “may đo” hương vị riêng

Ở đâu đó ngoài kia, cà phê vẫn được rang hàng loạt theo công thức công nghiệp. Nhanh, nhiều, tiện – nhưng vô hồn. Việc rang chúng theo cùng một cách cũng giống như dùng một cỡ áo cho tất cả mọi người – không bao giờ vừa vặn. Tại ILOTA, chúng tôi tin rằng mỗi loại hạt cà phê đều có “nhân cách”. Đến từ những vùng đất khác nhau, chúng mang trong mình câu chuyện riêng biệt. Đó là lý do Xưởng rang ILOTA ra đời với triết lý: “Nghệ nhân may đo” cho cà phê.

Công việc của những người thợ rang tại ILOTA Roastery là một cuộc đối thoại thầm lặng. Chúng tôi không chỉ nhìn vào các biểu đồ nhiệt trên màn hình máy tính. Chúng tôi lắng nghe tiếng nổ tí tách (crack) của hạt, cảm nhận sự biến chuyển hương thơm từng giây.

Chúng tôi “trò chuyện” với từng mẻ rang để tìm ra “điểm vàng” (Sweet Spot). Đó là khoảnh khắc hương vị của hạt được bộc lộ rực rỡ nhất, không bị cháy khét hay non nớt. Sự hỗ trợ từ hệ thống máy rang Buhler (Thụy Sĩ) và Giesen (Hà Lan) là công cụ đắc lực.

Công nghệ rang khí nóng (Hot-air) cho phép ILOTA kiểm soát chính xác nhiệt độ và luồng khí. Nhờ vậy, chất lượng cà phê luôn vượt trội và có tính đồng nhất cao. Đây là cách chúng tôi thoát khỏi cái bóng của khủng hoảng giá cà phê: Tạo ra giá trị không thể thay thế.

Bài viết này là thành quả nghiên cứu và biên tập độc quyền của ILOTA dựa trên các tài liệu lịch sử quốc tế. Chúng tôi hoan nghênh việc chia sẻ kiến thức, nhưng vui lòng dẫn nguồn và link đầy đủ khi sử dụng lại thông tin từ bài viết này.

Kết luận

Hình ảnh những đoàn tàu rầm rập chạy bằng cà phê thay than đá mãi mãi là một vết sẹo trong lịch sử thương mại toàn cầu. Đó là lời nhắc nhở đanh thép rằng: Tài nguyên thiên nhiên và mồ hôi của người nông dân không phải là vô hạn. Sự lãng phí điên rồ của năm 1930 hay bất kỳ cuộc [khủng hoảng giá cà phê] nào cũng đều là cái giá phải trả cho tư duy “chạy theo sản lượng” mà bỏ quên giá trị cốt lõi.

Tại ILOTA, chúng tôi từ chối đi theo lối mòn đó. Chúng tôi chọn con đường gập ghềnh hơn, nhưng bền vững và nhân văn hơn:

• Tôn trọng nguồn cội: Chúng tôi trả mức giá xứng đáng (Fair Trade) để người nông dân yên tâm canh tác, vì họ là người nắm giữ linh hồn của hạt cà phê.

• Trân quý nguyên liệu: Mỗi hạt cà phê đưa vào máy rang đều được “may đo” tỉ mỉ để không một gram hương vị nào bị lãng phí.

• Trao gửi sự tử tế: Chúng tôi không chỉ bán một thức uống giúp tỉnh táo, chúng tôi trao cho bạn kết tinh của sự thấu hiểu, của văn hóa và trách nhiệm.

Nhưng để thấu hiểu sâu sắc tại sao thị trường lại điên đảo đến vậy, và ai là những kẻ đứng sau bức màn nhung giật dây cho những biến động lịch sử này, chúng ta cần quay ngược thời gian để gặp gỡ những nhân vật quyền lực nhất. Hãy cùng ILOTA lật mở hồ sơ về những “Vua Cà Phê” (Coffee Kings) – những người từng có quyền lực thao túng cả quốc gia chỉ bằng một hạt đậu.

Trải nghiệm sự “Tử tế” trong từng tách cà phê. Tham khảo ngay [Bộ sưu tập cà phê của ILOTA]. Hãy để  đồng hành cùng bạn bằng nguồn nguyên liệu bền vững và công nghệ rang “may đo” hương vị riêng biệt.

Liên hệ ngay với Xưởng rang ILOTA để nhận tư vấn 1:1 và Mẫu thử (Sample) miễn phí dành riêng cho chủ quán.

ILOTA – Nhà rang Cà phê “May đo” 

Địa chỉ: Biệt thự 3, ngõ 2A Chế Lan Viên, phường Đông Ngạc, Hà Nội.

Zalo: 0989 099 033 (Mr Thắng)

Website: ilota.vn

Facebook: ILOTA Coffee and Tea