Nghệ thuật thưởng trà – Khi “uống trà ” là chưa đủ

Thưởng trà không chỉ là uống – đó là nghệ thuật cảm nhận bằng cả năm giác quan. Từ cách rót, ngửi, đến nhấp từng ngụm nhỏ, thưởng trà là hành trình chậm lại để lắng nghe hương, vị và chính tâm mình.

Chúng ta thường đến với trà bằng một phản xạ rất tự nhiên đó chính là: uống. Uống để giải khát, để tỉnh táo, hay chỉ vì đó là thói quen mỗi sáng. Nhưng có bao giờ bạn tự hỏi – dù đã thử bao nhiêu loại trà, từ xanh mát đến đượm hương, sao vẫn thấy thiếu một điều gì đó?

Có lẽ bởi vì, với trà, chỉ uống thôi là chưa đủ. “Uống” là việc của cơ thể – là dòng nước đi qua cổ họng, là vị đắng chát chạm đầu lưỡi. Nhưng “thưởng” lại là câu chuyện khác. Đó là khi ta thật sự dừng lại, mở lòng cho từng hương, từng vị, từng hơi thở của trà chạm đến mình.

Thưởng trà không chỉ dùng miệng mà còn dùng mắt, mũi, tay, và cả tâm trí. Nó là một kỹ năng – nhưng hơn hết, là một cách sống chậm lại để cảm nhận.

Trên cả “uống trà”: Thưởng trà là một cuộc đối thoại đa giác quan

Sự khác biệt lớn nhất giữa uống và thưởng nằm ở hai chữ “ý thức”.

Khi “uống”, ta chỉ làm theo thói quen – cầm chén, nhấp một ngụm, rồi nuốt. Nhưng khi “thưởng”, ta thật sự hiện diện, chủ động đánh thức cả năm giác quan để bước vào thế giới tinh tế của trà.

Thị giác (nhìn): 

Không chỉ là nhìn màu nước, mà là quan sát. Bạn để ý độ trong của nước trà, ánh vàng, ánh xanh phản chiếu trong chén. Bạn nhìn lá trà khô trước khi pha, rồi ngắm cách chúng “thức giấc”, từng sợi lá dần bung nở trong làn nước nóng.

Khứu giác (ngửi): 

Đây là giác quan tinh tế nhất trong nghệ thuật trà. Bạn hít nhẹ hương lá trà khô, cảm nhận tầng hương bốc lên từ nắp ấm (hương lưu), rồi thưởng thức mùi thơm dịu dàng lan ra từ chén trà còn ấm.

Vị giác (nếm): 

Mỗi ngụm trà là một cuộc hành trình. Bạn cảm nhận vị đắng, vị chát chạm đầu lưỡi, rồi chờ hậu vị ngọt ngào âm thầm quay lại. Chính khoảnh khắc “ngọt sau vị đắng” ấy là điều khiến trà khác với mọi loại đồ uống khác.

Xúc giác (chạm): 

Cảm nhận hơi ấm của chén trà trong lòng bàn tay. Cảm nhận độ sánh, độ “có thân” (body) của nước trà khi nó lướt qua khoang miệng — dày, mịn hay nhẹ như sương sớm.

Thính giác (nghe): 

Nghe tiếng nước reo “mắt cua” ở 80°C, tiếng sôi lăn tăn ở 100°C, tiếng dòng nước được rót từ cao xuống ấm. Những âm thanh ấy như nhạc nền cho buổi trà – nhẹ, tĩnh, và đầy nhịp điệu.

Thưởng trà, vì thế, không chỉ là uống bằng miệng, mà là lắng nghe bằng tâm. Khi năm giác quan cùng mở ra, tách trà nhỏ bé kia bỗng trở thành cả một vũ trụ tinh tế để ta chạm vào và thấu cảm.

Nền tảng cơ bản của thưởng trà

Trước khi học cách thưởng thức, bạn cần biết rõ mình đang thưởng điều gì. Dưới góc nhìn khoa học thực vật (dựa trên nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Trà – CAAS), mọi loại trà trên thế giới, dù là Nhật Bản, Trung Quốc hay Việt Nam, đều bắt nguồn từ một loài cây duy nhất: Camellia sinensis.

Điều tạo nên sự khác biệt không nằm ở giống cây, mà ở mức độ oxy hóa (oxidation) của enzyme trong lá trà – quá trình quyết định màu sắc, hương thơm và vị của từng loại trà.
Nhiều người thường gọi nhầm đây là “lên men” (fermentation), nhưng thực ra chỉ Hắc Trà mới thật sự trải qua giai đoạn lên men vi sinh đúng nghĩa.

Từ cùng một búp trà Shan Tuyết, qua bàn tay và kinh nghiệm của người nghệ nhân, có thể tạo ra 6 nhóm trà cơ bản, hay còn gọi là “Lục Đại Trà”:

• Bạch Trà (Trà trắng): Nhẹ nhàng, tinh khiết, gần như giữ nguyên hương lá non ban đầu.
• Lục Trà (Trà xanh): Tươi mát, thanh khiết, giàu chất chống oxy hóa.
• Hoàng Trà (Trà vàng): Mềm mại, dịu ngọt, nằm giữa trà xanh và Ô Long.
• Trà Ô Long (Thanh Trà): Cân bằng giữa hương và vị, vừa thanh vừa sâu.
• Hồng Trà (Trà đen): Đậm đà, tròn vị, mang hương mật ong hoặc trái cây chín.
• Hắc Trà (Trà hậu lên men): Trầm, ấm, giàu tầng hương và thường được ủ lâu năm.

Mỗi loại trà có một “tính cách” riêng, nên cũng cần được pha và thưởng theo cách riêng – từ nhiệt độ nước đến thời gian hãm. Hiểu được “nền tảng” này là bước đầu để bạn thật sự bước vào thế giới thưởng trà đúng nghĩa.

Để đi sâu hơn vào khoa học, quy trình chế biến và đặc trưng hương vị của từng loại, bạn có thể đọc thêm bài viết: [Lục Đại Trà: Bí mật từ một búp trà Shan Tuyết cổ thụ].

Hướng dẫn cách thưởng trà chuẩn chuyên gia

Đây là phần thực hành quan trọng nhất – “trái tim” của nghệ thuật thưởng trà. Bạn không cần phải có một bộ ấm chén tử sa đắt tiền hay không gian trà thất cầu kỳ. Chỉ cần một bộ ấm sứ trắng hoặc thủy tinh, là bạn đã có thể bắt đầu hành trình này. Loại ấm trong suốt sẽ giúp bạn quan sát được màu nước, độ bung nở của lá trà – những yếu tố rất quan trọng khi học cách thưởng.

Bước 1: Chuẩn bị – “Nhất thủy, nhì trà, tam pha, tứ ấm”

Câu nói xưa gói trọn những yếu tố cốt lõi nhất của một ấm trà ngon. Trong đó, “thủy” (nước) và “pha” (cách hãm) là hai yếu tố người mới dễ mắc sai lầm nhất, nhưng cũng là hai yếu tố quyết định hương vị cuối cùng.

1. Thủy (Nước)

Nước chiếm đến 70% tách trà – nói cách khác, chất lượng nước gần như quyết định toàn bộ hương vị.

Nên dùng:

• Nước tinh khiết (lọc RO) hoặc nước suối đóng chai có TDS dưới 100 ppm.
  Nước mềm giúp “mở” lá trà, giải phóng hương và vị tự nhiên.

Tránh dùng:

• Nước máy: chứa Clo, dễ làm trà ám mùi và vị gắt.
  Nước khoáng: nhiều ion kim loại, khiến nước trà đục và hương vị bị “khóa” lại.

Mẹo nhỏ: Nếu có điều kiện, hãy để nước nghỉ 30s – 1 phút sau khi sôi để hạ nhiệt độ về mức phù hợp với từng loại trà.

2. Trà (Nguyên liệu)

Không có trà ngon nếu nguyên liệu kém. Hãy chọn trà có nguồn gốc rõ ràng, được bảo quản đúng cách, tránh trà đã hút ẩm, bị mốc hoặc mất hương.

Một gợi ý tốt cho người mới: hãy thử các dòng trà nhẹ như Bạch Trà, Lục Trà hoặc Ô Long nhẹ, vì chúng dễ cảm nhận được hương và vị hơn so với trà đậm hoặc lên men.

3. Pha (Nhiệt độ & Tỷ lệ)

Đây là “nghệ thuật” thực sự trong việc thưởng trà. Mỗi loại trà có “tính khí” riêng – cần được đối xử với sự tinh tế phù hợp:

Tỷ lệ vàng: Một tỷ lệ phổ biến cho người mới là 1:20 (ví dụ: 5g trà cho 100ml nước). Sau đó, bạn có thể tự điều chỉnh theo khẩu vị đậm/nhạt của mình.

4. Ấm (Trà cụ)

Dụng cụ cần sạch và không lẫn mùi. Như đã nói, sứ và thủy tinh là lựa chọn tốt nhất cho người mới vì chúng trung tính, phản ánh trung thực nhất hương vị của trà.

Bước 2: Đánh thức trà (Tráng trà / Rửa trà)

Đây là bước mà nhiều người mới thường bỏ qua, cho rằng nó “lãng phí” hoặc “không cần thiết”. Nhưng với người biết thưởng trà, tráng trà chính là nghi thức mở đầu quan trọng nhất – giống như bạn nhẹ nhàng gọi một người đang ngủ dậy để họ tỉnh táo trước khi bắt đầu trò chuyện.

Mục đích chính: “Đánh thức” lá trà

Lá trà khô giống như đang ngủ đông sau quá trình chế biến và bảo quản. Khi gặp nước nóng, chúng cần một vài giây đầu tiên để “tỉnh giấc” – giúp các tế bào giãn nở và bắt đầu giải phóng hương vị tự nhiên.

Nếu bạn bỏ qua bước này, nước pha đầu tiên thường sẽ có mùi “ngái” hoặc “đóng kín”, hương không tròn và vị chưa thật mở.

Mục đích phụ: Làm nóng dụng cụ

Nước dùng để tráng trà cũng đồng thời làm nóng ấm và chén, giúp giữ nhiệt ổn định trong suốt quá trình pha. Nhiệt độ đều sẽ giúp hương trà phát triển hài hòa hơn.

Cách làm chi tiết:

1. Cho lượng trà khô vừa đủ vào ấm (thường khoảng 3–5g cho 150ml nước).
2. Rót nước nóng (theo đúng nhiệt độ được khuyến nghị ở Bước 1) cho đến khi ngập mặt trà.
3. Đậy nắp lại và rót bỏ nước này ngay sau 3–5 giây.

Lưu ý: không để quá lâu, vì nước tráng đầu chỉ để “đánh thức”, không phải để chiết xuất.
Mẹo nhỏ từ ILOTA:

Đừng vội đổ nước tráng trà đi. Hãy dùng phần nước đó để tráng Chén Tống và các chén quân. Việc này giúp tất cả dụng cụ được làm nóng đồng bộ, và mỗi chén trà sau đó đều giữ được nhiệt và hương tốt hơn.

Khi nước tráng trượt qua lá trà, bạn có thể khẽ hít một hơi. Đó là hương đầu tiên của buổi thưởng trà – mộc mạc, tinh khôi và rất “thật”.

Bước 3: Kỹ thuật pha & rót – “Cao sơn lưu thủy”

Đây là lúc “pha” thực sự bắt đầu – giai đoạn thể hiện sự tinh tế của người thưởng trà. Mỗi động tác, từ độ cao khi rót nước cho đến cách rót ra chén, đều góp phần quyết định hương vị cuối cùng.

Kỹ thuật rót nước vào ấm

Khi rót nước, bạn nên để ấm cách miệng ấm khoảng 10–15 cm. Cách rót này, trong giới trà nhân, gọi là “Cao sơn lưu thủy” – nghĩa là núi cao, nước chảy.

Tại sao nên rót cao?

• Khuấy động lá trà: Dòng nước từ trên cao chảy mạnh xuống sẽ “đánh thức” và làm lá trà xoay đều, giúp nước thấm vào từng sợi trà.
• Thêm oxy: Khi nước chạm không khí trên đường rót, nó kéo thêm oxy vào ấm – yếu tố giúp hương trà bung tỏa rõ rệt hơn.
• Dòng nước: Rót theo vòng quanh thành ấm, đều và liên tục. Tránh rót thẳng vào giữa một điểm – làm lá trà dồn lại, không bung đều.

Mẹo nhỏ: Nếu dùng ấm thủy tinh, bạn có thể quan sát được lá trà “mở mắt” – xoay, giãn, và bắt đầu tỏa hương. Đó là khoảnh khắc đầu tiên mà trà “sống lại”.

Kỹ thuật rót trà ra Chén Tống (rất quan trọng)

Khi đã đủ thời gian hãm, hãy rót toàn bộ nước trà ra khỏi ấm vào một bình trung gian gọi là Chén Tống (hay Chén Công Đạo).

Tại sao bắt buộc phải có bước này?

• Dừng quá trình chiết xuất: Khi nước còn trong ấm, lá trà tiếp tục “ngâm”, khiến vị trà ở các lần sau trở nên đắng gắt. Rót hết ra Chén Tống là cách “dừng thời gian” đúng lúc.
• Giữ sự công bằng: Trà rót đầu thường nhạt, trà rót cuối thường đậm. Chén Tống giúp hòa đều hương vị, để mỗi chén nhỏ đều mang cùng một “chất trà” – đó chính là tinh thần của công đạo.

Từ Chén Tống, bạn mới chia trà ra các chén quân để cùng thưởng.

Bước 4: Thưởng trà – “Tam khẩu vi phẩm” (Ba ngụm để cảm nhận)

Đây là khoảnh khắc thăng hoa – nơi mọi giác quan cùng mở ra. Trong Hán tự, chữ “Phẩm” (品) được tạo thành từ ba chữ “Khẩu” (口). Nghĩa là, để thật sự “phẩm” được trà, bạn cần ba ngụm – không hơn, không kém.

1. Nhãn quan – Nhìn màu nước

Trước tiên, hãy nâng chén trà lên ngang tầm mắt. Nhìn kỹ màu nước – trong hay đục? ánh vàng kim của Ô Long, xanh cốm của Lục Trà, hay đỏ hổ phách của Hồng Trà?

Nước trong, sáng, không vẩn là dấu hiệu của trà sạch, chế biến tốt.

2. Khứu giác – Ngửi hương trà

Đây là bước mà người “uống” thường bỏ qua, nhưng người “thưởng” thì không bao giờ.

• Ngửi hương nắp ấm (Hương lưu): Ngay sau khi rót trà ra Chén Tống, mở nắp ấm và ngửi hơi trà còn đọng lại. Đây là hương nguyên bản, tinh túy nhất.
• Ngửi hương nước trà: Đưa chén lại gần, hít nhẹ một hơi. Mỗi loại trà có một dấu ấn riêng: mùi hoa lan của Ô Long, cốm non của Lục Trà, mật ong hoặc trái cây chín của Hồng Trà.

3. Vị giác – Ba ngụm để nếm

Cách cầm chén:

Dùng ba ngón tay – ngón cái, ngón trỏ giữ miệng chén, ngón giữa đỡ đáy. Tư thế này gọi là “Tam long giá ngọc” – ba rồng nâng ngọc. Tránh ôm cả chén trong lòng bàn tay: vừa làm nguội nhanh, vừa che mất ánh nước.

Cách uống:

• Ngụm 1 – Húp (Slurp) để cảm nhận hương:

Húp nhẹ, để dòng trà hòa cùng một chút không khí. Nghe sẽ có tiếng “xì” nhỏ. Khi không khí đi cùng trà, các hạt hương được khuấy động, lan tỏa khắp khoang miệng và mũi – bạn “ngửi” được bằng cổ họng.

• Ngụm 2 – Giữ (Hold) để cảm nhận vị:

Giữ trà trong miệng 2–3 giây, đảo nhẹ lưỡi. Cảm nhận “cốt trà” – nước dày hay mỏng, tròn vị hay gắt.

• Ngụm 3 – Nuốt (Swallow) để cảm nhận hậu vị:

Nuốt chậm, rồi thở nhẹ ra bằng mũi. Bạn sẽ thấy hương quay ngược trở lại từ cổ họng – gọi là “hương hồi”. Tập trung vào cuống lưỡi, hai bên má – nơi vị ngọt hậu (sinh tân) bắt đầu ứa ra.

Thưởng trà không phải là nghi thức cầu kỳ, mà là một trải nghiệm giác quan – nơi bạn được lắng nghe hương vị, hơi thở và nhịp chảy của thời gian trong từng chén nhỏ. Một khi đã hiểu được nhịp điệu ấy, mỗi lần pha trà sẽ không chỉ là “uống”, mà là một cuộc trò chuyện nhẹ nhàng với chính mình.

Kết luận

Nghệ thuật thưởng trà không phải là điều gì quá phức tạp hay xa xỉ. Nó không đòi hỏi năng khiếu – chỉ cần sự chú tâm và thực hành.

Thưởng trà là quá trình chuyển dịch từ “uống” – một hành động vô thức, sang “thưởng” – một trải nghiệm có ý thức. Khi uống, bạn chỉ đang nạp caffeine và giải khát. Nhưng khi thưởng, bạn đang lắng nghe một câu chuyện, cảm nhận thổ nhưỡng, và trân trọng công sức của người nghệ nhân đã gửi hồn vào từng lá trà.

Hãy bắt đầu buổi thưởng trà có ý thức đầu tiên của bạn, khám phá ngay [Bộ sưu tập Trà  của ILOTA]

ILOTA  – Xưởng sản xuất Cà phê & Trà

Địa chỉ: Biệt thự 3, ngõ 2A Chế Lan Viên, phường Đông Ngạc, Hà Nội.

Zalo: 0989 099 033 (Mr Thắng)

Website: ilota.vn

Facebook: ILOTA Coffee and Tea